Στα πασχαλινά Ενθέματα

Στα πασχαλινά Ενθέματα
Στα περίπτερα εντός της «Αυγής», στο μπλογκ τους (enthemata.wordpress.com), στο facebook (Enthemata Avgis) και στο twitter: @enthemata

Κείμενα των Νίκου Σαραντάκου,  Άγγελου Σημηριώτη, Αριστείδγη Καλάργαλη, Φρεντερίκ Λορντόν, Φράνσις Στόνορ Σόντερς, Πηνελόπης Πετσίνη, Μαρία Ιβάντσεβα, Μαίρυ Τέιλορ, Ρόσεν Τζαγκάλοφ, Κατερίνας Αναστασίου, Πόπης Πολέμη, Κατερίνας Γκίκα, Ελένης Κούκη, Γκαμπριέλα Αντρέεβσκα  και Γιασμίνα Γκολούμποβσκα

Ζωή χαρισάμενη και άλλες πασχαλινές φράσεις. «Ζωή χαρισάμενη», «μνήσθητί μου κύριε», ««επί ξύλου κρεμάμενος», «άρον άρον», «διά τον φόβον των Ιουδαίων», «από τον Άννα στον Καΐάφα»  κ.ά. Ο Νίκος Σαραντάκος, στη μόνιμη στήλη του «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία» θυμάται φράσεις που μπήκαν στη φρασεολογία μας από τις λειτουργίες της Μεγάλης Εβδομάδας.
[web only] Λαμπριάτικη διασκέδασις. Ένας περίπατος στο Κάστρο της Μυτιλήνης, τη Λαμπρή του 1915, αναγγέλλεται ως «Λαμπριάτικη διασκέδασις» του χρονογράφου Άγγελου Σημηριώτη και της οικογένειάς του. Μας το θυμίζει ο Αριστείδης Καλάργαλης, που προλογίζει το χρονογράφημα.
[web only] Δεν είμαστε φίλοι με όλους. Η ομιλία του Φρεντερίκ Λορντόν στην Bourse du Travail στο Παρίσι, με θέμα τις προοπτικές της Nuit Debout: «Δεν είμαστε εδώ για μια παρουσίαση all-inclusive ενεργών πολιτών, όπως θα ήθελαν ο διευθυντής της Libération Laurent Joffrin και η υπουργός Παιδείας Najat Vallaud-Belkacem. Είμαστε εδώ για να κάνουμε πολιτική. Δεν είμαστε φίλοι με όλους, δεν ήρθαμε να φέρουμε ειρήνη. Δεν έχουμε κανένα σχέδιο για ομοφωνία: μάλιστα χρειάζεται να έχουμε σοβαρές συγκρούσεις με μερικά άτομα. Ναι λοιπόν, από τη στιγμή που οι μηντιάρχες κατάλαβαν ότι είμαστε αποφασισμένοι να μην βαδίσουμε προς το αδιέξοδο που θέλουν να μας οδηγήσουν, ελπίζουν τουλάχιστον ότι με τους υψηλούς τους τόνους να επιβάλουν μερικές αλλαγές. Θα μας αποκαλέσουν σεχταριστές, όπως ακριβώς κολλούν την ετικέτα του σεχταριστές σε όποιον αρνείται να ενταχθεί στη αίρεση τους. Αν υπάρχει μια επιβλαβή αίρεση στη Γαλλία τα τελευταία τριάντα χρόνια, αυτή είναι η αίρεση της ολοκληρωμένης νεοφιλελεύθερης ολιγαρχίας. Πρέπει να προετοιμαστούμε για αυτή τη στιγμή και να μην φοβηθούμε: θα μπορούσε ακόμη και να είναι ένα μάλλον καλό σημάδι, το σημάδι ότι έχουμε πραγματικά αρχίσει να τους ανησυχούμε. Και θα θέσω το ερώτημα: έχουμε δει ποτέ ένα κίνημα που αμφισβήτησε σοβαρά την κοινωνική τάξη πραγμάτων, να εκθειάζεται από την αρχή μέχρι το τέλος, από τα οργανικά μέσα της κοινωνικής τάξης; (μετάφραση: Γιάννης Χατζηδημητράκης).
Ουδέν νεώτερον από το Ανατολικό μέτωπο; LeftEast: μια πλατφόρμα για τις αναλύσεις και τους αγώνες της Αριστεράς της Ανατολικής Ευρώπης πέρα από τα εθνικά σύνορα. Συνέντευξη της Μαρίας Ιβάντσεβα, της Μαίρυ Τέιλορ και του Ρόσεν Τζαγκάλοφ, εκ μέρους της διαδικτυακής πλατφόρμας LeftEast: «Όταν ξεκινούσαμε συζητούσαμε πιο «βαριά» ονόματα, λιγότερο εύκολα στη μνήμη και δηλωτικά πιο φιλόδοξων σχεδίων από τα δικά μας —  όπως The East International  ή East Left Review. Το LeftEast ήταν πιο σύντομο, πιο έξυπνο, πιο αστείο. Αν το πεις γρήγορα, ακούγεται σαν «leftist» (αριστεριστής), ο φορέας της «παιδικής ασθένειας του κομμουνισμού», σύμφωνα με τον Λένιν. Έδινε έναν τόνο πιο χαλαρό, από τις άλλες ονομασίες.
Το LeftEast λειτουργεί ως μια συλλογικότητα συντακτική και όχι πολιτική, με την έννοια ότι σπανίως γράφουμε κάποιο άρθρο γραμμής από κοινού και γενικώς δεν προσπαθούμε να έχουμε μια πολιτική γραμμή που να αντιπροσωπεύει όλη τη συντακτική ομάδα. Προερχόμαστε από διαφορετικές τάσεις της σύγχρονης ριζοσπαστικής Αριστεράς στην Ευρώπη και πέραν αυτής: αυτόνομοι μαρξιστές, λενινιστές, τροτσκιστές διαφόρων τάσεων, αναρχοσυνδικαλιστές κ.λπ. Μοιραζόμαστε βέβαια αντικαπιταλιστικές, αντιιμπεριαλιστικές, αντιολοκληρωτικές, αντιαποικιοκρατικές και ισονομιστικές πεποιθήσεις. Προσπαθούμε  να συνδέουμε μια ανάλυση προσανατολισμένη στην πολιτική οικονομία με εμπειρικές έρευνες και γνώσεις που λαμβάνουν υπόψη τις πολύπλοκες διασυνδέσεις μεταξύ ταξικών, έμφυλων, φυλετικών και σεξουαλικών ταυτοτήτων.
Στην καταληκτική διακήρυξη της συνάντησής μας στο Κάουνας το 2015 αναφέραμε πως «τα Βαλκάνια είναι το μέλλον των PIIGS». Αν η ευρωπαϊκή Αριστερά δεν βρει τρόπους να αντιπαλέψει την τροπή των πραγμάτων, φαίνεται πως η Ανατολική Ευρώπη είναι το μέλλον  όλη της Ευρώπης. (μετάφραση: Δημήτρης Ιωάννου).
Change4all: Χτίζοντας γέφυρες: μεταξύ των κινημάτων, πέρα από τα σύνορα, μεταξύ της θεωρίας και της πράξης. Συνέντευξη. Η Κατερίνα Αναστασίου, συντονίστρια του Change4all, μιλάει για τη διαδικτυακή πλατφόρμα Change4all, τον συντονισμό των κινημάτων, τη διεθνή αλληλεγγύη στην Ελλάδα και το ΟΧΙ, την «Ευρωπαϊκή άνοιξη» και τους πρόσφυγες, την αυστριακή Ακροδεξιά και την επιτυχία Χόφερ, το Νuit Debout: «Ξεκινάμε με το «αξίωμα» ότι στους αγώνες μας για ελευθερία, κοινωνική δικαιοσύνη, ισότητα και αξιοπρέπεια όλα έχουν σημασία: οι λέξεις, οι πράξεις, η πολιτική ανάλυση, τα βιώματα, οι δράσεις, καθώς και η εμπειρική συλλογική γνώση. Οι αγώνες ποικίλουν σε μορφή, δομή, οργάνωση, μεθοδολογία κτλ. Υπάρχει όμως μια κοινή πυξίδα· μόνο που στη θέση του πολικού αστέρα, εδώ, βρίσκεται η χειραφέτηση του ανθρώπου και η ανατροπή του συστήματος από τα κάτω.
Πρώτος στόχος μας είναι να οπτικοποιήσουμε την αλληλεγγύη και την αριστερή πολιτική δράση, με απόλυτο σεβασμό της διαφορετικότητας και της ποικιλομορφίας όλων, ατομικά και συλλογικά. Προσπαθούμε να φτιάξουμε μια ανοιχτή και συμμετοχική πλατφόρμα που θα χαρτογραφεί την αλλαγή και την αλληλεγγύη, λειτουργώντας σαν ευρετήριο, εγχειρίδιο, πλοηγός και χώρος συνάντησης, έκφρασης και προβληματισμού για όλες και όλους, από όλα τα κομμάτια της Γης αλλά και όλο το φάσμα της Αριστεράς. Πειραματιζόμαστε με το σύνθημα «act locally, think globally» (Δράσε τοπικά, σκέψου παγκόσμια). Προσπαθούμε να ελευθερώσουμε τη συλλογικότητα από τα γεωγραφικά της όρια. Το change4all δεν φιλοδοξεί, βέβαια, να γίνει μια υπερδομή, που θα περιλάβει τα άλλα εγχειρήματα, ούτε είναι πολιτική οργάνωση ή καμπάνια. Προσπαθούμε να φτιάξουμε είναι ένα εργαλείο για όλους».
Η νέα Βιβλιογραφία του 19ου αιώνα: Ένα στοίχημα που πρέπει να κερδηθεί. Συνέντευξη. Η Πόπη Πολέμη, με την ευκαιρία  της κυκλοφορίας του τρίτου τόμου (μέρος Α΄) της «Ελληνική Βιβλιογραφία του 19ου αιώνα»,  μιλάει για τη σημασία της Βιβλιογραφίας, το Βιβλιολογικό Εργαστήρι, τον Φίλιππο Ηλιού και τα κατάλοιπά του: «Ο Φίλιππος δεν ήταν βιβλιογράφος· ήταν ιστορικός, και η Βιβλιογραφία υπήρξε ένα κομμάτι του συνολικού του σχεδίου για την ιστορία. Επειδή η βιβλιογραφική υποδομή στα χρόνια του κάθε άλλο παρά επαρκής ήταν, καταπιάστηκε και με όλα αυτά. Κι απ’ τη στιγμή που μπήκε στο χορό, δεν το έκανε με τρόπο συμβατικό, αλλά ανανέωσε το πεδίο και το μπόλιασε με τις περιέργειες του ιστορικού που τον χαρακτήριζαν.Υπό κανονικές συνθήκες –έτσι συμβαίνει στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες– όλα όσα συζητάμε και εντάσσονται σε αυτό που λέγεται εθνική αναδρομική βιβλιογραφία, αποτελούν ευθύνη των εθνικών βιβλιοθήκων, οι οποίες φροντίζουν παράλληλα και την απογραφή της τρέχουσας εθνικής βιβλιογραφίας. Κάτι τέτοιο δεν συνέβη στη χώρα μας, για πολλούς λόγους, και έτσι αφέθηκε το πράγμα στον «πατριωτισμό» μεμονωμένων ατόμων, Ελλήνων και ξένων, με πρώτο τον Εμίλ Λεγκράν. Ο Φίλιππος Ηλιού πήρε αυτή τη σκυτάλη, θεωρώντας το ως προαπαιτούμενο για όσα σκόπευε να κάνει. Βιβλιόφιλος ο ίδιος, έτσι κι αλλιώς παθιάστηκε· και όταν παθιαζόταν, δινόταν στην έρευνα, με τη γνωστή του τελειοθηρία, τη διάθεση να τα ξέρει όλα πριν κάτσει να γράψει μια γραμμή. Βέβαια, ο Φίλιππος ήταν μαρξιστής. Επ’ ουδενί όλα αυτά τα έβλεπε ως αυτοσκοπό, ούτε καν την ιστορία. Ήταν φυσικά αντίθετος στην ιδεολογική χρήση της ιστορίας, αλλά η ιστορία γι’ αυτόν παρέμενε εργαλείο κατανόησης μέσα σε μια προοπτική αλλαγής της κοινωνίας. Και η Βιβλιογραφία εντασσόταν σαφώς σε αυτή την προοπτική».
Πολλά τα καλοκαιρινά πρωιά. Η Κατερίνα Γκίκα γράφει  ένα σύντομο σχόλιο για το καλοκαίρι στην ποίηση του Καβάφη: «Την περίοδο 1892-1911 το καλοκαίρι υπήρξε σταθερά η δημιουργικότερη περίοδος για τον Καβάφη· το καλοκαίρι του 1909 είναι μάλλον που εκφράζει ρητά αγάπη για τη συγκεκριμένη εποχή· και στρέφει την προσοχή μας στην επαναφορά των καβαφικών ποιημάτων στη ρητή αναφορά του θέρους σε συνάφεια με τη νεότητα. Μα κιόλας / είχαμεν εξαφθεί τόσο πολύ, / που γίναμε ακατάλληλοι για προφυλάξεις. // Τα ενδύματα μισοανοίχθηκαν – πολλά δεν ήσαν / γιατί επύρωνε θείος Ιούλιος μήνας», γράφει ο Καβάφης στο ποίημα «Να μείνει», το 1918. O γαλλισμός ακατάλληλος που είχε υποψιαστεί ο Μίμης Σουλιώτης («incapable de se contenir/ακρατής της ορμής»), μπορεί να συναφθεί με συμφραζόμενα του ακατάσχετος· με κορυφαία, ίσως, τη διατύπωση του Νικολάου Μεσαρίτη για τον Παντοκράτορα, «κατά τους σφοδρούς και ακατασχέτους των εραστών» – στο γύρισμα προς τον 13ο αιώνα. Η ευρύτερη εικόνα δείχνει μια εποχή που οδήγησε στη σφαγή της νεολαίας της Ευρώπης. Και τίποτα δεν θα είναι ίδιο πια, «το κορμί και ο νους έμοιαζαν σχισμένα κομματάκια χαρτιού», παρατηρεί η Ορλάντο».
Φουσκωτές βάρκες από την Ερυθραία και τη Σομαλία. Διασχίζοντας τη Μεσόγειο στην εποχή της Φρόντεξ και του Τέκνικουμ. Αποσπάσματα από ένα εκτενές δοκίμιο της Φράνσις Στόνορ Σόντερς για την ιστορία του ταξιδιού και τη μετανάστευση, το πώς οι ταξιδιώτες έγιναν ξένοι και μετανάστες, για τα διαβατήρια και τις βίζες: «Μια βάρκα που μετέφερε περισσότερους από πεντακόσιους ανθρώπους από την Ερυθραία και τη Σομαλία βυθίστηκε λίγο έξω από την Λαμπεντούζα τον Οκτώβρη του 2013. Μέσα στο σκοτάδι, όσοι άκουσαν τις φωνές τους, νόμισαν ότι είναι γλάροι. Η βάρκα βυθίστηκε μέσα σε λίγα λεπτά, ωστόσο όσοι σώθηκαν έμειναν στη θάλασσα για πέντε ώρες, πολλοί από αυτούς κρεμασμένοι πάνω στα άψυχα σώματα των συμπατριωτών τους καθώς αυτά επέπλεαν. Μπροστά στο θάνατο, με ή χωρίς ταξιδιωτικά έγγραφα, οι άνθρωποι ήθελαν να γίνει γνωστή η ταυτότητά τους. Καθώς η βάρκα έβαζε νερό, και με τις περισσότερες γυναίκες και παιδιά να είναι παγιδευμένοι κάτω από το κατάστρωμα, εκείνοι που ήξεραν ότι δεν θα τα καταφέρουν, φώναζαν τα ονόματά τους και τα ονόματα των χωριών τους, έτσι ώστε αν κάποιοι σωθούν να μεταφέρουν τα νέα του θανάτου τους. Δεν υπήρχε άλλος τρόπος: δεν υπάρχει επίσημη διαδικασία ταυτοποίησης για όσους πνίγονται. Στο νεκροταφείο της Λαμπεντούζα οι πλάκες που γράφουν «μετανάστης αγνώστων στοιχείων» μαρτυρούν ότι οι άνθρωποι πεθαίνουν στη Μεσόγειο εδώ και εικοσιπέντε χρόνια — περισσότεροι από είκοσι χιλιάδες, σύμφωνα με τις τελευταίες εκτιμήσεις.
Όλοι πρέπει να μετρηθούν, αλλά μόνο εάν μετράνε οι ίδιοι. Οι νεκροί μετανάστες δεν μετράνε. Ανάμεσα στους 108 ανθρώπους που παγιδεύτηκαν μέσα στο πλοίο, ήταν και μια γυναίκα από την Ερυθραία, είκοσι χρονών περίπου. Η γυναίκα αυτή γέννησε ενώ πνιγόταν. Τα νερά της έσπασαν μέσα στη θάλασσα. Οι δύτες βρήκαν το νεκρό παιδί της δεμένο ακόμα με τον ομφάλιο λώρο ανάμεσα στα πόδια της. Δεν θέλω να μετατρέψω αυτή τη γυναίκα σε ένα συναισθηματικό αντικείμενο που θα επιβαρύνει την ήδη επιβαρυμένη συνείδησή μου. Θέλω όμως να μείνει γνωστή σαν κάτι παραπάνω από ένα νούμερο –το 288 η ίδια, το 289 το μωρό της– γιατί αλλιώς η ιστορία των μεταναστών αναπαράγεται στο άπειρο μέχρι να γίνει απλώς μια αφαίρεση. Τα τελευταία δύο χρόνια έψαχνα για κάτι που θα με βοηθούσε να την ταυτοποιήσω. Τα είχα σχεδόν παρατήσει, όταν λίγες μέρες πριν έπεσα πάνω σε ένα άρθρο του δημοσιογράφου Ματατίας Σβαρτς. Βρήκε εκεί έναν διασωθέντα, ο οποίος αποδείχτηκε ότι ήταν ο σύντροφος της γυναίκας και πατέρας του παιδιού της. Το όνομά της, είπε ο άντρας, ήταν Yohanna. Στη γλώσσα της Ερυθραίας, σημαίνει «συγχαρητήρια». (μετάφραση: Δάφνη Λάππα).
Η «πολύχρωμη εξέγερση» στην ΠΓ Δημοκρατία της Μακεδονίας  (δύο συνεντεύξεις με τις ακτιβίστριες Γκαμπριέλα Αντρέεβσκα  και Γιασμίνα Γκολούμποβσκα):
[web only] Γκαμπριέλα Αντρέεβσκα: «Το #Protestiram (ή #Iprotest στα αγγλικά) είναι ένα κίνημα πολιτών για τους πολίτες. Δεν είναι πολιτικό κόμμα, δεν είναι ΜΚΟ· είμαι εγώ, είσαι εσύ, είναι όλοι εμείς. Ως τέτοιο, ως ένα κίνημα πολιτών, έχει παίξει πολύ σημαντικό ρόλο στις κινητοποιήσεις. Η πραγματική αλλαγή μπορεί να έλθει μόνο αν οι κινητοποιήσεις παραμείνουν ανεξάρτητες και καθοδηγούμενες από το λαό για το λαό, και όχι από κάποιο επίσημο κόμμα.
Έχοντας δηλαδή κατά νου την παγκόσμια φύση του συστήματος που αγωνιζόμαστε να ανατρέψουμε, οπωσδήποτε μας εμπνέει η ανάδυση κι η ενίσχυση κινημάτων όπως το Nuit Debout ή οι Indignados, όπως και η υπέροχη αριστερή παράδοση της Ελλάδας, από την οποία προσωπικά έχω αντλήσει πολύ κουράγιο και έμπνευση. Ακόμα πιο ενθαρρυντικό είναι όταν στηρίζουμε ο ένας τον άλλο πέρα από έθνη και σύνορα, όταν δείχνουμε αλληλεγγύη και ενότητα στον κοινό μας αγώνα ενάντια στο ίδιο νεοφιλελεύθερο σύστημα που μας εκμεταλλεύεται –έτσι βλέπεις, για παράδειγμα, ανθρώπους από τη Μακεδονία να συμμετέχουν σε διαδηλώσεις στην Ελλάδα ή το αντίστροφο. Αυτό για μένα είναι πραγματικά συναρπαστικό» (μετάφραση: Δημήτρης Ιωάννου).
[web only] Γιασμίνα Γκολούμποβσκα: «Η επανάσταση που απέκτησε μια νέα ταυτότητα και όνομα, είναι πολύχρωμη επανάσταση. Η κοινωνική, πολιτική και ιδεολογική διαφορετικότητα των ανθρώπων που αποτελούν μέρος αυτής της αντίστασης είναι εκπληκτική και αναζωογονητική. Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό για τους ανθρώπους που έχουν στο παρελθόν περάσει μεγάλο μέρος της ζωής τους διαμαρτυρόμενοι στους δρόμους, την εποχή που οι άνθρωποι ήταν πολύ φοβισμένοι ακόμα και να συζητήσουν για πιθανά εγκλήματα της κυβέρνησης. Είμαστε πολύ χαρούμενοι που ο λαός μας επιτέλους ξύπνησε και βγήκε στους δρόμους, οι οποίοι μας ανήκουν όπως μας ανήκουν και οι δημόσιοι οργανισμοί και ο δημόσιος χώρος ως σύνολο. Το κίνημα #Protestiram ξεπήδησε μέσα από τις συλλήψεις του περασμένου έτους και τις συγκρούσεις με την αστυνομία στις 5 του Μάη λόγω της εξέγερσης που είχαμε όταν μάθαμε ότι η πληροφορία για συγκάλυψη, από ανώτατους αξιωματούχους της κυβέρνησης, της δολοφονίας του Μάρτιν Νεσκόβσκι το 2011, είναι αληθινή. Η πληροφορία αυτή αποκαλύφθηκε με το σκάνδαλο των υποκλοπών. Τότε είχαμε συμφωνήσει, ότι #Protestiram είναι κάθε πρόσωπο που διαμαρτύρεται ενάντια στην κυβέρνηση ως εγκληματική οργάνωση. Ναι, οι φοιτητές ήταν η κινητήρια δύναμη, όμως, κάποιος πρέπει να μνημονεύσει και τις διάφορες πρωτοβουλίες, διαδηλώσεις και διαμαρτυρίες των τελευταίων 7 χρόνων που οδήγησαν στις τρέχουσες εξελίξεις» (μετάφραση: Γιάννης Χατζηδημητράκης).
Ο Περίπλους του Magnum και η άγονη φωτογραφική γραμμή. Με αφορμή την έλευση και αποχώρηση του Γιαν Φαμπρ, η Πηνελόπη Πετσίνη θυμάται την Πολιτιστική Ολυμπιάδα, που είχε αναγγείλει το 1997 ο τότε υπουργός Πολιτισμός Ευάγγελος Βενιζέλος και  τη μόνη φωτογραφική της  δράση «Περίπλους, 12 Φωτογράφοι του Magnum στη Σύγχρονη Eλλάδα». Αφού καταδείξει τα πολλαπλά και μεγάλα προβλήματα της έκθεσης, καταλήγει: «Η διαχείριση της φωτογραφίας αποτελεί ιστορικό παράδειγμα ελλιπούς, ερασιτεχνικής και αδιαφανούς διαχείρισης του πολιτισμού –κάτι που, όπως φαίνεται, δεν έπαψε ποτέ να καθορίζει την πολιτισμική πολιτική σε αυτή τη χώρα. Η άγνοια των ανθρώπων που ασκούν πολιτική, η απαξίωση της τοπικής καλλιτεχνικής παραγωγής και ο υπέρμετρος θαυμασμός οτιδήποτε «ξένου» είναι διαχρονικά φαινόμενα. Απλώς στην περίπτωση του Περίπλου δεν υπήρχαν «παλλόμενα πέη» όπως στην πρόσφατη του Φαμπρ για να ξεσηκώσουν σάλο –κι έτσι το Magnum ήρθε, πληρώθηκε και απήλθε χωρίς προβλήματα».
Μία, δύο, τρεις, πολλές Μεταπολιτεύσεις; Σκέψεις της Ελένης Κούκη για τους νέους προσανατολισμούς στη μελέτη της Μεταπολίτευσης με αφετηρία τον συλλογικό τόμο Μεταπολίτευση. Η Ελλάδα στο μεταίχμιο δύο αιώνων, επιμέλεια: Μάνος Αυγερίδης, Έφη Γαζή, Κωστής Κορνέτης (εκδ. Θεμέλιο): «Μέσα στην οικονομική κρίση, ένας νέος κύκλος συζήτησης για το φαινόμενο της Μεταπολίτευσης άνοιξε. Μπορεί να μην απέκτησε την ένταση που προσέλαβε στην Ισπανία η επαναξιολόγηση της δικής τους transiciόn,  ωστόσο τα τελευταία χρόνια πραγματοποιήθηκαν σημαντικές πρωτοβουλίες. […] Φυσικά, δεν πρόκειται για πρωτοβουλίες που δημιουργούν από το μηδέν ένα πεδίο έρευνας∙ αντίθετα, βασίζονται σε μια βιβλιογραφία από καιρό δομημένη κυρίως χάρη στους πολιτικούς επιστήμονες. Κατά τη γνώμη μου, όμως, αποτελούν μια διακριτή στιγμή στην πορεία της ιστορικοποίησης της Μεταπολίτευσης. Διότι είναι επεξεργασίες που βασίζονται στη βεβαιότητα ότι η Μεταπολίτευση, ό,τι κι αν υπήρξε αυτή, έχει πια τελειώσει. Είναι προσπάθειες να ιδωθούν συνολικά τα πράγματα. Και ίσως το πιο χαρακτηριστικό στοιχείο είναι ότι ανοίγουν ένα διάλογο για την περιοδολόγηση – για το ποια είναι τα χρονικά όρια του ιστορικού φαινομένου».